Szukaj

Henryk Arctowski

SŁAWNI POLACY: HENRYK ARCTOWSKI

Henryk Arctowski – podróżnik, naukowiec, geofizyk, badacz Antarktydy i Polak z „wyboru”

Fot. Henryk Arctowski 

Urodził się 15 lipca 1871 r. w Warszawie. Wywodził się z rodziny Artzt, która w XVII w. przybyła do Polski z Wirtembergii. Później, aby podkreślić swoje przywiązanie do polskości, zmienił nazwisko na Arctowski. Początkowo pobierał nauki w Inowrocławiu, następnie udał się do Belgii, gdzie ukończył szkołę średnią i rozpoczął studia na wydziale matematyki i fizyki w Liège. Naukę chemii i geologii kontynuował na paryskiej Sorbonie, gdzie poznał się z Marią Skłodowską-Curie. W 1893 r. powrócił do Belgii i w przeciągu trzech lat opublikował dwadzieścia prac naukowych z zakresu geologii. Rok 1895 przyniósł Arctowskiemu nawiązanie znajomości z baronem Adrienem de Gerlache de Gomery, będącym sierżantem w belgijskiej Marynarce Wojennej. Przekonał on Brukselskie Towarzystwo Geograficzne do pomysłu wyprawy naukowej na Antarktydę. Arctowski napisał list do de Gomery'ego, w którym padły takie słowa: „Ogromnie lubię podróże, gdyż bardzo kocham Przyrodę i jestem przekonany, że nowe dla mnie widoki pobudzą do pracy i zdeterminują całą serię późniejszych badań. W końcu, pozwolę sobie jeszcze Panie de Gerlache podkreślić, że moim największym szczęściem byłoby uczynić moje życie użytecznym dla ludzkości”. De Gomery dał się przekonać i Arctowski został pierwszą osobą, która dołączyła do barona. Henryk pomagał w gromadzeniu funduszy na wyprawę, m.in. poprzez organizowanie odczytów, a także werbował innych naukowców. Przygotowywał się również od strony naukowej – w Szwajcarii badał lodowce, w Anglii konsultował się ze specjalistami od spraw oceanografii i meteorologii.

Fot. Henryk Arctowski podczas wyprawy

Wyprawa wyruszyła z Antwerpii 16 sierpnia 1897 r. na statku „Belgica”. Statek, zwany wcześniej „Patria”, służył do połowu wielorybów. Załoga badaczy była międzynarodowa – Belgowie, Norwegowie (w tym słynny Roald Amundsen – późniejszy pierwszy zdobywca bieguna południowego), Rumun, Amerykanin i dwóch Polaków – Arctowski i Antoni Dobrowolski, uciekinier z zesłania na Kaukazie. W Szwajcarii podjął naukę w dziedzinie filozofii, geofizyki i biologii. Wyprawa była dla niego świetną okazją do uzupełnienia wiedzy. Arctowski został kierownikiem naukowym wyprawy. Trwała ona dwa lata. Zaowocowała licznymi badaniami astronomicznymi, meteorologicznymi, oceanograficznymi, flory i fauny Antarktyki. Arctowski odpowiadał za badania glacjologiczne, oceanograficzne, geologiczne i meteorologiczne. Opracowano także mapy fragmentu zachodniego wybrzeża Półwyspu Antarktycznego i po raz pierwszy w historii ludzie przezimowali na Antarktydzie. Wyniki badań opisano w 10 tomach pod tytułem „Expédition Antarctique Belge”, wydanych w latach 1903-1912 przez Belgijską Królewską Akademię Nauk. W edycji tomów brał oczywiście udział także i Arctowski wraz z Dobrowolskim.

Fot. "Belgica" na tle krajobrazu Antarktyki

Arctowski w latach 1903-1909 pracował w Uccle w Belgii, gdzie kierował stacją meteorologiczną. Wcześniej, w 1899 r., na Kongresie Asocjacji Brytyjskiej do Popierania Nauk w Dover przedstawił „Projekt międzynarodowych badań Antarktydy”. W 1909 r. wraz z żoną przeniósł się do USA, gdzie w Nowym Jorku objął stanowisko naukowe w bibliotece, prowadząc badania nad wahaniami klimatycznymi. Latem 1910 r. wziął udział w wyprawie badawczej na Spitsbergen i Lofoty. W latach 1911-1919 był dyrektorem działu przyrodniczego w New York Public Library. Dla odrodzonej Polski Arctowski zasłużył się pracami dla komisji House'a, która przygotowywała materiały na konferencję pokojową w Wersalu po zakończeniu I wojny światowej. Arctowski przygotował „Raport o Polsce” („Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference”) - dzieło liczące blisko 2,5 tys. stron maszynopisu, 127 map, wykresy i tabele. Był także rzeczoznawcą w czasie obrad konferencji wersalskiej, a jego żona – Jane, która była śpiewaczką – zajmowała się pomocą dla polskich uchodźców, przeznaczając na ten cel swoje dochody z koncertów. W 1920 r. otrzymał od premiera Ignacego Paderewskiego propozycję stanowiska ministra oświaty, z której jednak nie skorzystał. Przeniósł się do Lwowa, na Uniwersytet Jana Kazimierza, gdzie objął Katedrę Geofizyki i Meteorologii, z których stworzył Instytut, zasilając go swą ogromną biblioteką. W okresie międzywojennym udzielał się aktywnie w międzynarodowym środowisku naukowym. W 1920 r. został członkiem ekskluzywnego „The Explorers Club” jako pierwszy Polak w tym towarzystwie. W 1929 r. na Kongresie Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej postulował udział Polski w II Międzynarodowym Roku Polarnym oraz proponował założenie polskiej stacji badawczej na Spitsbergenie. W 1934 r. wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Unii Geograficznej w Paryżu w ramach Międzynarodowej Komisji Wahań Klimatycznych, której był inicjatorem, a od 1934 r. przewodniczącym. Rozpoczął opracowywanie bibliografii odnoszącej się do zmian klimatycznych w przekroju historycznym. Pierwszą jej część zaprezentował w 1938 r. podcaas kolejnego Kongresu Unii Geograficznej w Amsterdamie – liczyła ona 4153 pozycje. W sierpniu 1939 r. wyjechał do Waszyngtonu na Kongres Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geograficznej jako przedstawiciel Uniwersytetu Jana Kazimierza i Polskiej Akademii Umiejętności, której członkiem był od 1935 r. Tam zastał go wybuch wojny.

Fot. Henryk Arctowski podczas pracy w Smithsonian Institute

W lipcu 1940 r. wraz z żoną otrzymał obywatelstwo amerykańskie i podjął pracę w Smithsonian Institution, z którym związany był do 1950 r. Nie zapominał o swych związkach z Polską – w 1943 r. był współorganizatorem uroczystej akademii w Carnegie Hall w Nowym Jorku, urządzonej w związku z czterechsetną rocznicą śmierci Mikołaja Kopernika, a w 1945 r. organizował wysyłkę książek do Polski, do instytutów naukowych. Zmarł 21 lutego 1958 r. w Waszyngtonie. Zgodnie z ostatnią wolą jego prochy zostały złożone w Warszawie, na Cmentarzu Powązkowskim w 1960 r.

Fot. Polska stacja badawcza im. Henryka Arctowskiego

Henryk Arctowski jest autorem ponad 400 prac naukowych, wydanych m.in. po francusku i angielsku. Został upamiętniony poprzez nadanie jego nazwiska obiektom geograficznym w Arktyce (m.in. Góra Arctowskiego i Lodowiec Arctowskiego) i Antarktyce (m.in. Półwysep Arctowskiego, Zatoka Arctowskiego czy Góry Arctowskiego). Jego nazwisko nosi także polska stacja badawcza, położona w archipelagu Szetlandów Południowych, na Wyspie Króla Jerzego oraz okręt hydrograficzny polskiej Marynarki Wojennej.

Daniel Sieczkowski

do góry
Sklep jest w trybie podglądu
Pokaż pełną wersję strony
Sklep internetowy Shoper Premium